Onderwijstips

Orthopedagoge Astrid Boon kreeg landelijke bekendheid met haar standpunt dat strafregels goed en nuttig zijn.

Als een kind regelmatig een ander kind slaat, kun je in haar optiek het beste strafregels geven om dit negatieve gedrag af te leren. Komt een leerling drie keer te laat? Strafregels! Boeken vergeten? 50 keer "ik moet mijn boeken altijd bij me hebben"!

Strafregels zijn in praktijk echter uitermate demotiverend. Het belemmert de sociale verbondenheid tussen de leerkracht/docent en de leerlingen. Want hoe kun je je sociaal verbonden voelen met degene die jou telkens straft? Zoals ik in het artikel Wat motiveert leerlingen beschreef, is juist die sociale verbondenheid erg belangrijk om leerlingen betrokken te houden.

Met het geven van strafregels creëer je weerstand bij leerlingen. Dit wordt veroorzaakt doordat strafregels alleen werken in een situatie waarin er een groot machtsverschil is tussen de strafgever en de gestrafte. En macht - ook onbewust uitgeoefende macht - heeft een aantal negatieve bijwerkingen:

• Het verantwoordelijkheidsgevoel van de leerling neemt af. Degene met minder macht heeft minder zelfstandigheid. Die verminderde zelfstandigheid leidt tot een gevoel van geen of lage verantwoordelijkheid.

• Een controlerende aanpak leidt tot verlies van eigen initiatief. Als je toch alles op de manier van de leraar moet doen, waarom zou je dan nog initiatief nemen?

• Het kan leiden tot een stagnatie van de ontwikkeling. De bekende psycholoog Maslow stelt dat een sterke controle door anderen de natuurlijke impuls tot groei en zelfactualisatie ontwricht.

Als dit behoort tot de doelen van je onderwijs, dan is het geven van strafregels zeker nuttig. Maar streef je naar iets anders, dan zul je meewerkend gedrag van leerlingen op een andere manier moeten zien te bereiken.

Het is heel goed mogelijk om 'goed gedrag' van leerlingen te krijgen zonder machtsvertoon. In het vervolg van dit artikel gebruik ik hiervoor de Engelse term 'compliance'. Deze term wordt in de pedagogiek gebruikt om gedrag te beschrijven dat hoort bij zaken als 'luisteren', 'je netjes gedragen' en 'meewerken'.

Wees je bij het streven naar compliance van je leerlingen bewust van je eigen onzekerheden. Uit onzekerheid kun je op macht gaan zitten, zonder dat je dit bewust wilt. Macht gebruiken is vaak een vorm van angst om controle te verliezen of een teken van gebrek aan vertrouwen in anderen.

Compliance zonder machtsvertoon kun je bereiken met behulp van de volgende stappen:

1. Stel vast wat je wilt bereiken. Wat is jouw doel? Waar streef je naar? Bijvoorbeeld: dat het kind op tijd komt, dat iedereen zijn boek bij zich heeft, dat kinderen elkaar geen pijn doen of dat het geen rotzooi is in de klas. 

2. Stel vast of wat jij wilt bereiken wel echt zo noodzakelijk is. Is het echt nodig dat iedereen zijn boek bij zich heeft of moeten er gewoon genoeg boeken in de klas zijn om te kunnen werken? Is je doel 'niet eten & drinken in de klas' noodzakelijk? Of streef je eigenlijk naar "geen rotzooi in de klas"? 

3. Beargumenteer voor jezelf het belang van dit aspect. Dat kunnen dingen zijn als "iedereen moet zich veilig kunnen voelen in de klas" of "het is voor leerlingen belangrijk om te leren zich aan afspraken te houden". Maar ook "ik vind het onacceptabel dat mijn lokaal een vuilnisbelt lijkt nadat 3b langs is geweest". Het belang van wat je wilt bereiken hoeft niet altijd (alleen maar) het belang van de leerlingen te dienen. Het is voor leerlingen volstrekt acceptabel als je dingen eist omdat jij ze nodig hebt. Zolang je daarover maar eerlijk en open bent en je argumenten reëel zijn. 

4. Vertel je doel en het belang van wat je wilt bereiken aan de leerling(en). Geef je reële en eerlijke argumenten.

5. Vraag de leerling(en) wat er nodig is om dit doel te bereiken. Laat je hierbij verrassen door de creativiteit van de kinderen! Om terug te komen op het voorbeeld van jouw wens om geen rotzooi in de klas te hebben; dit kan misschien ook opgelost worden door samen op te ruimen in de laatste 2 minuten van de les. Dan kan er tijdens de les gezellig gegeten en gedronken worden.

6. Vraag de leerling(en) wie wat kan/moet doen om dit voor elkaar te krijgen. Wat kan een steun zijn om het doel te bereiken? Een kind dat altijd te laat komt, komt misschien op het idee om zijn moeder te vragen hem wakker te maken. Of een vriendje in te schakelen om hem naar school te slepen. Wat de vormen van steun zijn die de leerlingen bedenken, is eigenlijk niet eens zo belangrijk. Het feit dat zijzelf actief op zoek zijn naar manieren om aan jouw 'eis' tegemoet te komen, verhoogt de kans van slagen met 75 procent! Pas er hier wel op dat jij niet degene bent die de steun moet gaan verlenen. De kans is dan namelijk groot dat de verantwoordelijkheid weer op jou afgeschoven wordt.

7. Laat de leerling (en) vaststellen wat de consequenties zijn als de afspraken niet worden nagekomen. In tegenstelling tot opgelegde strafregels hebben zelfbedachte consequenties/straffen een groot effect. Bovendien worden ze over het algemeen zonder morren uitgevoerd. De leerling(en) heeft/hebben de consequentie/straf immers zelf bedacht. Hierdoor voelt de straf of consequentie eerlijk en is er geen negatieve invloed op jouw relatie met de leerling(en).

8. Vat samen wat de afspraken zijn. Vraag eventueel aan de leerling (en) om de afspraken schriftelijk vast te leggen als je denkt dat hij of zij hiermee geholpen is/zijn. Trek die verantwoordelijkheid niet naar je toe. Juist door de leerling(en) te betrekken bij het vastleggen van afspraken, vergroot je hun verantwoordelijkheidsgevoel.

9. Spreek een evaluatiemoment af. Vergeet niet om ook daadwerkelijk te evalueren op het tijdstip dat is afgesproken.

Neem de tijd om je leerling (en) te laten wennen aan deze manier van werken. Als jij (onbewust) veel op basis van macht hebt gewerkt met je leerlingen, hebben zij tijd nodig om initiatief en verantwoordelijkheidsgevoel terug te krijgen. Aan jou de schone taak hen hierbij te steunen en in te begeleiden :-).

Kortom: Het verkrijgen van compliance is een belangrijk element als je in een groep samenleeft en leiding geeft aan een klas. Compliance kun je bereiken door strafregels, maar dit heeft nadelige gevolgen voor de ontwikkeling van de kinderen. Voor hun motivatie, hun ontwikkeling en jouw sociale relatie met hen is het belangrijk om die compliance met zo min mogelijk macht te bereiken!